Bu Tuzaklara Düşmeyin! Dijital Dünyanın Gizli Manipülasyon Taktikleri

Dark Pattern Nedir? Dijital Dünyada Kullanıcı Manipülasyon Taktikleri

Grup aklının mekanizmasını ve güdülerini anlarsak, kitleleri onların haberi olmadan kendi irademize göre kontrol etmek ve disipline etmek artık mümkün. ~Edward Bernays

Alışveriş yapmak için bir mağazaya girdiğinizi hayal edelim. Mağazanın kapısından içeri girdiğiniz andan itibaren, garip bir şeyler hissetmeye başlıyorsunuz.Kapıdan geçerken hemen yanınızda duran bir çalışan size sanki seçeneğiniz yokmuş gibi birkaç ürün uzatıyor. Daha ne olduğunu anlamadan "Bu ürünleri sepetinize ekledik, denerken vazgeçerseniz lütfen kasada iade etmeyi unutmayın!" diyor. Etrafınıza bakıyorsunuz, mağazanın içinde her şey o kadar ustalıkla yerleştirilmiş ki, aslında ne aradığınızı bulmak neredeyse imkânsız. Raflar sizi istemediğiniz ürünlerin bulunduğu koridorlara yönlendiriyor ve geri dönmek neredeyse mümkün değil gibi. Alışveriş sepetinize eklemek istediğiniz birkaç ürünü seçmeye çalışıyorsunuz ama fiyat etiketleri yanıltıcı. Etikette büyük puntolarla yazan düşük fiyat, sadece çok sınırlı bir ürün varyasyonu için geçerli. Çoğu ürün ise, kasaya geldiğinizde fark edeceğiniz çok daha yüksek fiyatlara sahip. Fiyatın sadece bir kısmı görünürken, kalan kısmı küçük bir yazıyla "detaylı açıklamalar" kısmında saklanmış durumda. Kasaya geldiğinizde ise, satın almak zorunda kalacağınız ek hizmetler olduğunu öğreniyorsunuz. Kasiyer, sizin bu hizmetlerden vazgeçmenizi zorlaştıran karmaşık bir form uzatıyor ve vazgeçmek isterseniz işleminizi en baştan yapmanız gerektiğini söylüyor. Yani, işlemi tamamlamak yerine mağazadan çıkmanız oldukça zor hale geliyor. Bu zorlayıcı süreç nedeniyle birçok kişi istemediği hizmeti almak zorunda kalıyor. Eğer böyle bir muameleyi gerçek dünyada gördüğünüzde şok edici ve etik dışı buluyorsanız, internet dünyasında da "dark pattern (karanlık desenler)" olarak bilinen bu taktiklerin ne kadar yaygın ve yanıltıcı olduğunu fark etmişsinizdir. Karanlık desenler web sitelerinde ve mobil uygulamalarda kullanılan sizi bir şey satın almak veya bir şeye kaydolmak gibi istemediğiniz şeyleri yapmaya zorlayan hilelerdir. Gerçek dünyada kabul edilemez olan bu uygulamalar, çevrimiçi alışveriş sitelerinde veya dijital platformlarda yaygın bir şekilde kullanılıyor. Karanlık desenler kullanıcılar için olumsuz deneyimler oluşturan sistematik olarak kullanılan tasarım teknikleridir. Kullanıcıların çıkarlarına aykırıdır ve muhtemelen rızaları veya farkındalıkları olmadan gerçekleşirler. Karanlık tasarım kalıpları sayesinde kullanıcılar amaçladıklarından daha fazla para zaman ve dikkat enerjisi harcar. İşte bazı örnekler,

1- Comparison prevention(Karşılaştırmayı Önleme)

Kullanıcılar, satın alma kararı verirken seçeneklerin fiyatlarını, özelliklerini ve kendi ihtiyaçlarına uyumluluğunu karşılaştırır. Eğer bu değerlendirme süreci çok karmaşık hale gelirse, kullanıcılar pes edebilir ve aceleyle karar vermeye yönelebilir. Karşılaştırmayı zorlaştırma stratejisi, işleri karmaşıklaştırarak kullanarak kullanıcıların dikkatini dağıtmayı amaçlar.

Bu örnekte T-Mobile paketlerinin özelliklerini ve fiyatlarını karşılaştırmak için hazırlanmış bir tablo görüyorsunuz. Dikkat ederseniz paketlerin özellikleri her planda farklı sıralarda gösterilmiş ve kullanıcıların farklılıkları tartmak için karmaşık bir değerlendirme tabiri caizse zihinsel bir aritmetik hesabı yapması gerekiyor. İlk iki planda vergiler ücrete dahil ancak üçüncüsünde ayrı ücretlendiriliyor. Üçüncü planda vergiler gösterilmediği için kullanıcı, paketin avantajlı olup olmadığını anlayamıyor. Planlar hakkındaki ayrıntılar bu sayfada gösterilmiyor ve kullanıcının her plan için "tam plan ayrıntılarını görüntüle" seçeneğine birden fazla kez tıklaması gerekiyor. Bu sayfanın en altında "En düşük fiyatlı plan" yazan bir link gizli. Diğer planların aksine, hiçbir fiyat veya bilgi burada gösterilmiyor. Kullanıcının buna tıklaması ve kıyaslamak için önceki sayfadaki planları ezberlemesini gerektiriyor. Bu şekilde kullanıcılar en avantajlı paketi açıkça kıyaslama imkanı bulamıyor.

2- Confirmshaming(Onaylama Utancı)

Confirmshaming yöntemi, suçluluk veya utanç gibi rahatsız edici duygular uyandırarak kullanıcıların karar alma süreçlerini etkiler. Bu aldatıcı kalıbı kullanan web siteleri, kullanıcıların sunulan hizmet veya özellik ile etkileşime girmemeyi seçtikleri için kötü hissetmelerine neden olacak şekilde tasarlanmış vazgeçme butonları sunar. Duyguları hedef alan, Confirmshaming yöntemi kullanıcıların istenen eyleme boyun eğme olasılığını artırmayı amaçlar.

Mymedic.com, ilk yardım paketleri ve tıbbi malzemeler satan bir e-ticaret sitesi. 2018'de, kullanıcı deneyiminde pek de hoş karşılanmayan bir aldatıcı model kullandılar. Bildirim izinlerini açma onayı için sorulduğunda, "Hayır, hayatta kalmak istemiyorum" ya da "Hayır, kan kaybından ölmeyi tercih ediyorum" gibi seçeneklerle karşılaşıyordunuz. Bu, web sitesinin hedef kitlesinin işlerinde kaza veya ölüm riskine maruz kalma ihtimali yüksek kişiler olduğu düşünülürse, fazlasıyla rahatsız edici bir yaklaşım.

3-Disguised ads(Gizlenmiş Reklamlar)

Kullanıcılar bazen gerçek bir içeriğe tıkladıklarını sanırlar, ancak gizli bir reklama yönlendirilirler. Bu durum, "gizlenmiş reklam" olarak bilinen aldatıcı bir karanlık desendir. Bu taktik, reklamla gerçek içerik arasındaki sınırları kasıtlı olarak bulanıklaştırarak kullanıcıları yanıltır. Reklamlar, genellikle kullanıcıların ilgisini çekebilecek butonlar veya makaleler gibi tasarlanır ve bu şekilde daha fazla tıklama alır. Sonuçta, web sitesi sahipleri reklam gelirini artırır, reklamverenler de artan tıklamalarla satışlarını yükseltir. Örneğin, aşağıda popüler bir yazılım indirme sitesii olan Softpedia dan bir ekran görmektesiniz. İndirme sayfasında , asıl indirme butonuna çok benzeyen büyük ve dikkat çekici reklamlar mevcut . Bu da kullanıcıların yanlışlıkla reklama tıklayıp, yazılımı indirdiklerini sanmalarına yol açıyor.

4-Fake Scarity(Sahte Kıtlık)

Sahte kıtlık, bir ürün ya da hizmetin sınırlı sayıda kaldığı veya çok popüler olduğu izlenimini vererek kullanıcıyı hızlı karar vermeye zorlayan bir stratejidir. Burada amaç, kullanıcıya "Kaçırmak Üzere Misin?" hissini yaşatarak acele ettirmektir. Örneğin, bir ürüne "Yalnızca 3 adet kaldı!" veya "Bu ürün 24 saatte 10 kez satıldı!" gibi mesajlar eklenerek, ürünün stokta hızla tükendiği ya da çok talep gördüğü imajı yaratılır. Bu tür yanıltıcı bildirimler kullanıcıları, alternatifleri değerlendirmeye fırsat bulamadan satın alma kararı almaya iter.

Bazı e-ticaret siteleri, mağaza sahiplerinin stok ve satış verilerini manipüle etmelerine imkân tanıyan araçlar kullanır. Bu araçlar, belirli ürünlerin tükenmek üzere olduğunu veya hızla satıldığını iddia ederek, alışveriş yapanların ürünü hemen satın alması için baskı oluşturur. Örneğin, sitede "yalnızca 2 adet kaldı" veya "bu ürün 10 dakika önce satıldı" gibi ifadeler görülse de, bu bilgiler her zaman gerçeği yansıtmayabilir. Satışı hızlandırmak için oluşturulan bu sahte kıtlık hissi, alışveriş yapanların aceleci kararlar almasına neden olur ve gerçek stok durumu hakkında yanıltıcı bilgi verir.

5-Forced action (Zorla Eylem)

Zorla eylem, bir kullanıcı bir şeyi yapmak isterken onu başka bir işlemi de yapmaya zorlamak anlamına gelir. Örneğin, istediğiniz bir bilgiye veya özelliğe ulaşmak için, aslında yapmak istemediğiniz bir adımı tamamlamanız istenir. Bu taktik, kullanıcıların farkında olmadan ek adımlar atmalarına neden olabilir. Bazı siteler, bu tür zorlamaları daha gizli hale getirmek için anlaşılması güç ifadeler kullanır veya ek işlemleri kullanıcıların gözüne hoş gelen şekilde sunar. Bu tür manipülasyonlar, özellikle çerez izinleri gibi bölümlerde karşımıza çıkar. Örneğin, çerez kabul ekranında, birden fazla izni tek bir onay altında toplayarak, kullanıcının seçici davranmasını zorlaştırırlar.

LinkedIn, 2015 yılında web sitesine kayıt sürecinin bir parçasıymış gibi göstererek bu karanlık deseni kullandı. Adımlardan birinde, kullanıcılara "E-posta adresinizi ekleyerek bildirim alın" başlıklı zararsız görünen bir sayfa gösterildi. Bunun altında e-posta adresleri için bir metin alanı ve belirgin bir "Devam" butonu vardı. Bu zorunlu görünüyordu ve kullanıcılar büyük ihtimalle bunun zararsız olduğunu düşündüler çünkü neredeyse tüm web siteleri kayıt sırasında bir e-posta adresi isterler. Ancak bu buton gerçekte, kullanıcının e-posta gelen kutusuna erişmeye izin veriyordu. Böylece LinkedIn, kullanıcının adres defterindeki tüm e-posta adreslerine ulaşabiliyordu. Bu bilgi, sayfanın altında, zor fark edilen gri bir yazıyla belirtiliyordu. Ayrıca, “Bu adımı atla” seçeneği sağ altta küçük bir yazı olarak görünür biçimdeydi; bu nedenle kullanıcılar çoğunlukla fark etmeden bu adımı geçiyordu.

6-Roach Motel (İptali Zorlaştırmak)

Roach Motel" terimi, aslında bir böcek tuzağından türemiştir. Bu tuzak, hamam böceklerini kolayca içine çeker; ancak çıkmalarını imkânsız hale getirir. Dijital dünyada da benzer bir aldatıcı düzen olarak kullanılan "Roach Motel" kalıbı, kullanıcıların bir hizmete veya aboneliğe kolayca kaydolmalarını sağlarken, iptal etmek istediklerinde büyük zorluk yaşamalarına neden olur. Bu tür hileli stratejiler, kullanıcıları bir hizmete kaydolduktan sonra orada tutmaya yöneliktir. İptal seçeneğini gizlemek, iptali gerçekleştirmek için müşteri hizmetlerini aramayı zorunlu kılmak veya iptal sürecini aşırı karmaşık hale getirmek gibi yöntemlerle kullanıcıların vazgeçmeleri sağlanır. Sonuç olarak, birçok kullanıcı iptal etmeye çalışmaktan yorulup istemedikleri hizmeti kullanmaya devam eder.

Örneğin New York Times, aboneliğe kaydolmayı hızlı ve kolay hale getirirken, iptal sürecini oldukça zorlaştırıyor. Kullanıcılar aboneliği iptal etmek için müşteri hizmetlerini aramak zorunda kalıyor, uzun süre bekletiliyor veya farklı sayfalara yönlendiriliyor. Bu karmaşık süreç, kullanıcıların istemedikleri bir hizmet için ödeme yapmaya devam etmelerine neden oluyor.

7-Hidden subscription (Gizli Abonelik)

"Gizli Abonelik" adı verilen dark pattern, kullanıcıların farkında olmadan tekrarlayan bir ödeme planına veya aboneliğe kaydolmalarını sağlayan bir manipülasyon tekniğidir. Bu aldatıcı yöntemle, kullanıcılar aslında bir ürün veya hizmet satın aldıklarını düşünürken, yasal koşullarda gizlenmiş bir tekrarlayan abonelik onayını da kabul etmiş olurlar. Abonelik başladıktan sonra kullanıcılara ödeme yaptıklarını hatırlatan e-posta veya bildirim gönderilmez; böylece kullanıcılar farkına varmadan uzun süre ödeme yapmaya devam eder. Genellikle "iptali zor" adı verilen başka bir dark pattern ile birleştirilen bu düzen, kullanıcıların abonelikten çıkmasını daha da zorlaştırır, iptali uzun ve karmaşık bir sürece dönüştürerek ödemelerin devamını sağlar. Bu tür gizli abonelik tuzakları, kullanıcıların finansal kayıplar yaşamasına yol açabilir ve dikkatli olunmadığında maliyetli olabilir.

Figma, ekiplerin bir arada çalışmasını sağlayan popüler bir tasarım aracı. Kullanıcılar, tasarımlarını paylaşmak istediklerinde "Paylaş" butonuna tıklayarak davet gönderebiliyor ve davet edilen kişiye "düzenleme" veya "görüntüleme" yetkisi verebiliyor. Ancak, kullanıcılar davet edilen kişiye "düzenleme" yetkisi verdiklerinde, bu işlem davet edilen kişi adına gizli bir abonelik başlatıyor ve aylık ücreti daveti gönderen kullanıcının kredi kartından çekiliyor. Bu ekstra masraf, kullanıcıya önceden bildirilmeden karttan otomatik olarak tahsil ediliyor ve ücretin ekleneceği konusunda herhangi bir uyarı yapılmıyor. Pek çok kullanıcı, bu durumu fark ettiğinde sosyal medyada şikayetlerde bulunuyor. Figma’nın bu gizli abonelik işlemi, kullanıcıları maddi bir yük altına sokabiliyor ve abonelik işlemlerinin şeffaf olmaması, birçok kişi tarafından eleştiriliyor.

Dark Patternlerden Nasıl Korunabiliriz?

Dark pattern’lerden korunmak, farkındalık kazanarak ve dikkatli davranarak mümkündür. İşte bazı öneriler:

1. İncelemeleri Okuyun: Çevrimiçi alışverişlerde ve aboneliklerde kullanıcı yorumlarını kontrol edin.
2. Ödeme ve Üyelik Detaylarına Dikkat Edin: Satın alma veya üyelik işlemlerinde ödeme bilgilerini dikkatlice okuyun.
3. Çerez ve İzin Ayarlarını İnceleyin: Çerez politikalarını inceleyerek, hangi bilgilerin toplandığını öğrenin.
4. İptal Süreçlerini Önceden Araştırın: Üyelik başlatmadan önce iptal adımlarını kontrol etmek, istemediğiniz üyeliklerden kurtulmanızı kolaylaştırır.

Bu tür aldatıcı teknikler, insan psikolojisindeki önyargı ve alışkanlıkları hedef aldığı için oldukça etkili. Büyük şirketler, bu yöntemleri daha da güçlendirmek adına davranış psikologlarıyla birlikte çalışarak bilişsel zayıflıklarımızı derinlemesine analiz ediyor. Bilinçli ya da bilinçsiz şekilde yapılan bu manipülasyonlar, dijital dünyada bize sunulan seçenekleri özgürce değerlendirmemizi zorlaştırıyor. Karanlık desenler olarak adlandırılan bu teknikler, etik sınırları zorlayarak bizi, ihtiyaç duymadığımız hizmetlere abone olmaya, gizli maliyetleri fark etmeden ödemeye veya kolayca girdiğimiz bir hizmetten çıkamamaya zorluyor. Sonuç olarak, dijital alanlarda bağımsız ve bilinçli tercihler yapmak, sadece bir kullanıcı isteği değil, aynı zamanda temel bir insan hakkıdır. Bilgi sahibi oldukça ve bu tür manipülasyonları fark ettikçe, dijital dünyada kendimizi daha güvenli ve güçlü hissedebiliriz.